Ελαιοτριβείο στο μετόχι του Αγίου Αντωνίου, στο Παλαιόκαστρο Σητείας
(18ος-19ος αι.)

Το μετόχι του Αγίου Αντωνίου, κτήμα της Μονής της Παναγιάς Ακρωτηριανής του Τοπλού, στο Παλαιόκαστρο, αποτελείται από ένα ισόγειο κτιριακό συγκρότημα και τον ομώνυμο ναό. Το ίδιο το συγκρότημα του ελαιοτριβείου αποτελεί ένα σύμπλεγμα προσθηκών στο αρχικό κτίσμα του 18ου αι., που βρίσκεται σήμερα στην ανατολική πλευρά του συγκροτήματος. Σύμφωνα με τη μελέτη που εκπονήθηκε από την Αγγλική Αρχαιολογική Ανασκαφή του Παλαιόκαστρου, το συγκρότημα έχει έξι κύριες φάσεις.

Τον αρχικό πυρήνα αποτελούσε ένας ενιαίος επιμήκης χώρος με κατεύθυνση ανατολικά προς δυτικά, που χωριζόταν σε δύο επιμέρους τμήματα μέσω ενός ζεύγους ημικυκλικών τόξων. Η είσοδός του ήταν στον ανατολικό τοίχο, προς την πλευρά του ναού του Αγίου Αντωνίου. Στα μέσα του 18ου αιώνα προστίθεται στα νότιά του ένα δίχωρο κτίσμα του οποίου το ανατολικό δωμάτιο χρησίμευε ως κουζίνα, όπως διαπιστώνεται από τα ερμάρια του τοίχου και το τοξωτό τζάκι. Στον ίδιο χώρο διανοίγεται και μια θύρα επικοινωνίας με τον αρχικό χώρο.

Στις 28 Μαΐου του 1843, σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή σε θύρωμα εισόδου, κατασκευάζεται στα ανατολικά του παλαιού κτιρίου και σε απόσταση 2μ. περίπου νέο ορθογώνιο κτίριο. Όπως διαπιστώνεται και από το σωζόμενο ελαιόμυλο με τις τρεις μυλόπετρες, ο οποίος σαφέστατα δεν ανήκει στην περίοδο αυτή αλλά στον ύστερο 19ο αιώνα, ο χώρος κατασκευάστηκε εξαρχής ως ελαιοτριβείο, χωρίς να είναι ακόμα σαφές αν λειτουργούσε παράλληλα με το αρχικό ελαιοτριβείο. Οι ξύλινοι κοχλίες, που χρησιμοποιούνται ως δοκάρια της στέγης, μαρτυρούν την ύπαρξη δύο, παλαιού τύπου, πιεστηρίων από ξύλο αλλά και το ότι η συγκεκριμένη στέγη είναι μεταγενέστερη, πιθανόν του β΄ μισού του 19ου αι. Στα μέσα του 19ου αιώνα οι δύο αυτοί προαναφερόμενοι χώροι ενώνονται μεταξύ τους, ενώ στα τέλη του ίδιου αιώνα κατασκευάζεται βόρεια του χώρου με τον ελαιόμυλο ένας παρόμοιος χώρος. Στο χώρο αυτό μεταφέρονται τα πιεστήρια, όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από το σωζόμενο ξύλινο διάτρητο άξονα που περιέστρεφαν τα ζώα, τον αργάτη ή μποτζαργάτη.

Σήμερα, το συγκρότημα έχει παραχωρηθεί στην Αγγλική Αρχαιολογική Ανασκαφή του μινωικού οικισμού του Παλαιοκάστρου για τις ανάγκες της.