Αρχαιολογία Βιβλιογραφία


	Αρχαιολογία Βιβλιογραφία

Μινωική Κρήτη

Βαλλιάνου-Χατζή Δέσποινα, «Ελαιοκαλλιέργεια και Ελαιοπαραγωγή στην Κρήτη Kατά την Αρχαιότητα», στα Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου Ελιά και Λάδι στην Κρήτη, Σητεία Κρήτης, 23-25 Μαΐου 2002

Η μελέτη περιλαμβάνει στοιχεία που τεκμηριώνουν την ελαιοπαραγωγή στην Κρήτη κατά τους αρχαίους χρόνους, από τη Μινωική εποχή μέχρι το τέλος της αρχαιότητας (3ος αι. μ.Χ.). Παρουσιάζονται τα οργανικά κατάλοιπα της ελιάς που έχουν βρεθεί σε ανασκαφές, τα πήλινα και τα λίθινα εργαλεία και σύνεργα επεξεργασίας του ελαιοκάρπου από τη σύνθλιψή του μέχρι το χωρισμό του λαδιού από τα υγρά της συμπίεσης, και τα δοχεία μεταφοράς και αποθήκευσης του λαδιού. Καταγράφονται τα ελαιοκομικά μνημεία που έχουν εντοπιστεί σε όλη την Κρήτη, κυρίως αυτά της 1ης χιλιετίας, ενώ παρατίθεται και ένας χάρτης της Κρήτης, στον οποίο σημειώνονται οι θέσεις αυτές.

Βασιλάκης Αντώνης, «Καλλιέργεια Ελιάς και Παραγωγή Ελαιόλαδου στη Μινωική Κρήτη: Μαρτυρίες από τα Mνημεία», στα Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου Ελιά και Λάδι στην Κρήτη, Σητεία Κρήτης, 23-25 Μαΐου 2002

Η εισήγηση αναφέρεται στο σύνολο μαρτυριών από τα πολιτιστικά μνημεία της Μινωικής Κρήτης, που σχετίζονται με την ελιά και το λάδι. Εξετάζονται τα ζητήματα: καλλιέργεια ελιάς, παραγωγή λαδιού, εγκαταστάσεις ελαιοτριβείων, δοχεία αποθήκευσης και μεταφοράς του προϊόντος, τα διαχειριστικά ντοκουμέντα για την ελιά και τo λάδι στις γραφές της μινωικής Κρήτης, την απεικόνιση της ελιάς στην παραστατική τέχνη (τοιχογραφία και αγγειογραφία) και στη μικροτεχνία (χρυσά κοσμήματα και δακτυλίδια).

Blitzer Harriet, «Olive Cultivation and Oil Production in Minoan Crete», in M-C. Amureti and J-P. Brun (eds.) La Production du Vin et de l’ Huile en Mediterrane, (BCH Supplement 26 (Paris 1993), 163-175

H μελέτη της Harriet Blitzer είναι η πρώτη συστηματική προσέγγιση του θέματος. Η καλλιέργεια της ελιάς και η παραγωγή του λαδιού στη μινωική Κρήτη εξετάζονται με βάση τα δεδομένα από τις ανασκαφές. Μία από τις βασικές πρόσφατες ανακαλύψεις, που διεύρυναν ικανοποιητικά τις γνώσεις μας για την ελαιοπαραγωγική διαδικασία στη μινωική Κρήτη, είναι οι δύο ελαιουργικές εγκαταστάσεις του 15ου-13ου αι π.Χ. στο μινωικό λιμενικό οικισμό στον Κομμό, τις οποίες η H. Blitzer μελέτησε υποδειγματικά. Με τη βοήθεια και εθνοαρχαιολογικών παρατηρήσεων, η συγγραφέας παρουσιάζει τη διαδικασία της παραγωγής λαδιού στη μινωική Κρήτη.

Hadjisavvas, Sophocles, «Olive Oil Processing in Cyprus From the Bronze Age to the Byzantine Period», Studies in Mediterranean Archaeology, vol. XICX, Nikosia 1992

Η υποδειγματική μελέτη του Δρος Σοφοκλή Χατζησάββα παρουσιάζει την παραγωγή ελαιόλαδου στην Κύπρο από την πρώτη εμφάνισή της μέχρι την εκμηχανοποίησή της. Περιέχει πλήρη κατάλογο όλων των ανασκαμμένων κατά τα τελευταία τριάντα χρόνια ελαιουργικών εγκαταστάσεων, και όσων έχει ίδιος ο συγγραφέας εντοπίσει σε αρχαιολογικές επιφανειακές έρευνες στην Κύπρο. Οι εγκαταστάσεις αυτές μελετώνται συστηματικά όσον αφορά στη λειτουργία τους και την τυπολογική εξέλιξη των συστατικών τους στοιχείων μέσα στο χρόνο. Αν και αναφέρεται μόνο στην Κύπρο, είναι πολύτιμο και για τη γνώσεις μας για τις άλλες περιοχές, όπως είναι η Κρήτη.

Kopaka Katerina – Lefteris Platon, «Ληνοί Mινωικοί», Installations Minoennes de Traitement des Produits Liquides, BCH, CXVII, 1993, 36-101

Οι δύο ερευνητές εξετάζουν τις μινωικές εγκαταστάσεις επεξεργασίας υγρών προϊόντων που συναντώνται σε οικισμούς, σε μεμονωμένα κτίρια ή σε ανάκτορα της μινωικής εποχής. Πρόκειται για πέτρινα ή πήλινα σκευή σχήματος αναποδογυρισμένου κόλουρου κώνου με προχοή, που συνήθως είναι τοποθετημένα πάνω σε κτιστό πάγκο και έχουν χαμηλότερα ένα άλλο μεγάλο δοχείο για την περισυλλογή κάποιου υγρού. Το υγρό αυτό μπορεί να είναι κρασί ή λάδι, οπότε η εγκατάσταση ερμηνεύεται αντίστοιχα ως πατητήρι με το δοχείο του ή ως ελαιοπιεστήριο με τον ελαιοδιαχωριστήρα. Παρουσιάζεται ένας πλήρης, μέχρι το 1993, κατάλογος των μνημείων αυτών και γίνεται απόπειρα ερμηνείας τους.

Μπουλώτης Χρήστος, «Η Ελιά και το Λάδι Στις Ανακτορικές Κοινωνίες της Κρήτης και της Μυκηναϊκής Ελλάδας: Όψεις και Απόψεις», στο Ελιά και Λάδι, Τριήμερο Εργασίας, Καλαμάτα, 7-9 Μαΐου 1993, Πολιτιστικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, Αθήνα 1996

Η εισήγηση του Δρος Χρήστου Μπουλώτη, ερευνητή στην Ακαδημία Αθηνών, είναι μια συστηματική προσέγγιση του ζητήματος «Ελιά και Λάδι στην Ελληνική Προϊστορία». Στη μελέτη καταδεικνύεται ο βασικός ρόλος της ελιάς και του λαδιού στο δημόσιο και ιδιωτικό βίο των Ελλήνων της Μινωικής και Μυκηναϊκής εποχής: την καλλιέργεια της ελιάς, την τεχνολογία της παραγωγής του λαδιού, τους χώρους και τα δοχεία μεταφοράς και αποθήκευσής του, τις χρήσεις του ελαιοκάρπου και του λαδιού ως τροφών, τις ποικιλίες ελιάς και λαδιού, την καταγραφή των ελαιοδέντρων και του προϊόντος, τη χρήση των κλάδων της ελιάς στην τέχνη, και το ρόλο της ελιάς και του λαδιού στη λατρευτική πρακτική.

Χατζησάββας Σοφοκλής, «Η Τεχνολογία της Μετατροπής του Ελαιόκαρπου σε Ελαιόλαδο Κατά την Αρχαιότητα στην Κύπρο», στο Ελιά και Λάδι, Δ΄ Τριήμερο Εργασίας, Καλαμάτα, Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, Αθήνα 1996.

Η μελέτη παρουσιάζει την ιστορική εξέλιξη της ελαιοπαραγωγής στην Κύπρο, ιδίως από την Ύστερη εποχή του Χαλκού μέχρι την Ύστερη Αρχαιότητα. Τα κυπριακά ελαιοτριβεία σώθηκαν σε καλή κατάσταση με όλα τους τα συστατικά στοιχεία στη θέση τους, και δίνουν πληροφορίες και για τα αντίστοιχα της Κρήτης. Πολύ σημαντική είναι η διαπίστωση ότι το ελαιόλαδο μαζί με το χαλκό αποτελούσαν το δίδυμο των προϊόντων της Κύπρου που εξάγονταν και μάλιστα είχαν ιερό χαρακτήρα, αφού τα εργαστήρια παραγωγής του λαδιού ήταν υπό την προστασία θεοτήτων.

Νεότεροι χρόνοι

Αγγελάκη Μ., «Μοναστηριακά ελαιοτριβεία στο νομό Χανίων», Πεπραγμένα Θ΄ Κρητολογικού Συνεδρίου, τομ.Β2, Βυζαντινή & Μεταβυζαντινή Περίοδος, Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, Ηράκλειο 2004

Στο συγκεκριμένο άρθρο, μετά από μια γενική εισαγωγή στα μετόχια μονών του νομού Χανίων σε σχέση με τα ελαιοτριβεία και την παραγωγή του ελαιόλαδου, γίνεται προσπάθεια κατάταξης των μοναστηριακών ελαιοτριβείων με βάση τον τρόπο στέγασής τους (θολοσκέπαστα, επιπεδόστεγα) και τη διάταξη και αριθμό των χώρων που διαθέτουν (μονόχωρα και δίχωρα). Στη συνέχεια περιγράφονται ορισμένα απ’ αυτά, των οποίων και παρατίθενται οι αποτυπώσεις ( Ι.Μ. Αγίας Τριάδας Τζαγκαρόλων, Ι.Μ. Γουβερνέτου στις Κουμαρές Ακρωτηρίου, Αγία Γεωργία στο Καρύδι, Αγίου Ελευθερίου Χρυσοπηγής στις Μουρνιές και Αγίας Φωτεινής της Μονής Τζαγκαρόλων στα Τσικαλαριά Κυδωνίας), ενώ ακολουθεί κατάλογος με τις μονές και τα μετόχιά τους, με τα ελαιοτριβεία ανά μονή.

Καπελώνης Ν., «Η φάμπρικα», Προμηθεύς Πυρφόρος 27, 1982, 297-400

Εν είδη χρονογραφήματος περιγράφεται η διαδικασία συλλογής του ελαιοκάρπου και η παραγωγή του λαδιού από έναν λαδά του Ρεθύμνου, τον Λαδοπαυλή. Αναφέρονται τα διάφορα στάδια και τα μηχανήματα που χρησιμοποιούσαν για την παραγωγή: από τη μεταφορά του ελαιοκάρπου στη φάμπρικα έως τη μεταφορά του λαδιού στα πιθάρια, χρησιμοποιώντας λέξεις τοπικού ιδιώματος: τσιβέρα, μάκαινα, πλακοτάρι κ.ά.

Κατσαράκης Γ. Α, «Οχυρωμένο ελαιοτριβείο της Ενετοκρατίας στο Μαρουλά Ρεθύμνου», Ελιά και λάδι, Δ΄ τριήμερο εργασίας, Καλαμάτα 7-9 Μαΐου 1993, Αθήνα, ΠΤΙ-ΕΤΒΑ, 1996, 303-323

Μετά την εισαγωγή για τη θέση και την ιστορία του οικισμού Μαρουλά, παρουσιάζεται η τυπολογική κατάταξη των δύο τύπων ελαιοτριβείων που συναντώνται στον οικισμό. Στη συνέχεια αναλύεται το μεγαλύτερο συγκρότημα ελαιοτριβείου ως προς τη λειτουργική του οργάνωση, τα επιμέρους τμήματά του και τον εξοπλισμό του. Τέλος, με βάση τη χρονολόγηση του πύργου, που θεωρείται Ενετικής περιόδου, αλλά και διάφορα ιστορικά γεγονότα, επιχειρείται η χρονολόγησή του στο διάστημα 1571-1645 και στην περίοδο της πρώιμης Τουρκοκρατίας.

Μπράνφιλντ Α., «Η φάμπρικα στην ανατολική Κρήτη», Ελιά και λάδι, Δ΄ τριήμερο εργασίας, Καλαμάτα 7-9 Μαΐου 1993, Αθήνα, ΠΤΙ-ΕΤΒΑ, 1996

Με βάση τον εντοπισμό εφτά ελαιοτριβείων στην ανατολική Κρήτη κατά τη διάρκεια του Vrokastro Survey Project, επιχειρείται η τυπολογική εξέλιξη της φάμπρικας και του πιεστηρίου στην περιοχή αυτή. Από την παλαιότερη φάμπρικα με μία μόνο μυλόπετρα στο νεώτερο τύπο που εισήχθη γύρω στο 1870 με τρεις ή τέσσερις πέτρες, και από τα ξύλινα πιεστήρια σε εκείνα με ξύλο και σίδηρο που τα αντικατέστησαν γύρω στο τέλος του 19ου αι.

Παρχαρίδης Σ., «Γενικά περί της τεχνικής του ελαιοτριβείου», Ωδή στην ελιά, Αθήνα 2006, 295-301

Χρησιμοποιώντας τις πληροφορίες εργαζομένων σε ελαιοτριβείο (μακένα) του οικισμού Φουρνί Μεραμπέλλου, αναλύεται ο μηχανισμός άλεσης της ελιάς και η λειτουργία του. Η ανάλυση και τα συμπεράσματα ως προς το χρόνο λειτουργίας του καθημερινά (12-15 ώρες), την απόδοση (1700-2500 οκάδες αλεσμένου ελαιοκάρπου) και την παραγωγή (500-600 οκάδες λάδι) αφορούν στον τύπο του μηχανισμού με τέσσερις μυλόπετρες.

Σταυρουλάκης Α., «Ο Μποτζαργάτης», Προμηθεύς Πυρφόρος 36, 1983,337-339

Μέσα από μια διήγηση, ο συγγραφέας αναφέρεται με αναλυτικό τρόπο στη λειτουργία του μποτζαργάτη, ενός «κερχανέ» (φάμπρικα) στο Κεφαλοχώρι Ρεθύμνου. Παράλληλα, αναφέρεται σε άλλο κερχανέ νέας τεχνολογίας, όπου ο μποτζεργάτης είχε αντικατασταθεί από διπλό βίντσι, ενώ η παλαιά τύπου μονή μυλόπετρα με αυτή του νεώτερου τύπου που φέρει τέσσερις μικρότερες μυλόπετρες πάνω στη βάση.

Σταυρουλάκης Α., «Δυο άγνωστα ελαιοτριβεία της Ι. Μονής Αρκαδίου», Πεπραγμένα Β΄ Κρητολογικού Συνεδρίου, 237-241

Ο συγγραφέας περιγράφει δύο ελαιοτριβεία του 18ου αι. στην επαρχία Μυλοποτάμου, που ανήκαν στη Μονή Αρκαδίου. Στο πρώτο, στον οικισμό Καλλέργω, το οποίο σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή που μεταγράφει χρονολογείται το 1770, αναφέρεται με συνοπτικό τρόπο αφού ήταν ερειπωμένο. Για το δεύτερο, στον οικισμό Καψιαλλιανά Μυλοποτάμου, μεταγράφει την κτητορική επιγραφή που φέρει το όνομα του καθηγουμένου της μονής, Φιλάρετου, τη χρονολογία κτίσης του, 1763, και αναφέρει ελάχιστες πληροφορίες για το ίδιο το κτίσμα.

Τσικνάκης Γ.Μ, «Πετροκεφάλι», τόμος Β’, Λαογραφία, Πάσχα 1996, 190-201

Στο κεφάλαιο Λιομάζωμα-Φάμπρικες γίνεται μια σύντομη αναφορά στο λιομάζωμα και κατόπιν εκτενής αναφορά στα εξαρτήματα της φάμπρικας (μύλος, μποξάδες, πιεστήριο, μποτζαργάτης, γούρνα) και στη διαδικασία σύνθλιψης της ελιάς και εξαγωγής του λαδιού. Το κείμενο συνοδεύεται από φωτογραφίες του 20ού αι., με εργαζόμενους στη φάμπρικα της περιοχής.

Χατζάκη Κατερίνα, «Η ελαιουργία στην περιοχή της Ιεράπετρας κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας (16ος αι.). Η ελιά και το λάδι από την αρχαιότητα έως σήμερα», Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Αθήνα, 1-2 Οκτωβρίου 1999 (Ακαδημία Αθηνών, Δημοσιεύματα του Κέντρου Έρευνας της Ελληνικής Λαογραφίας αρ. 19), Αθήνα 2003, 81-94

Στο εισαγωγικό κεφάλαιο γίνεται αναφορά στην ανάπτυξη της ελαιοκαλλιέργειας και την παραγωγή και εξαγωγή λαδιού στην Κρήτη από την πρώιμη Τουρκοκρατία έως τα νεώτερα χρόνια. Στα επόμενα κεφάλαια, χρησιμοποιώντας αρχειακό υλικό του Κέντρου Έρευνας Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, του Σπουδαστηρίου Λαογραφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών αλλά και άλλο υλικό, αναλύεται η καλλιέργεια της ελιάς, τα είδη των ελαιόδεντρων, η διαδικασία συλλογής και παραγωγής του ελαίου και, τέλος, η ανάπτυξη της σαπουνοποιίας κατά τον 18ο και 19ο αι.

Χατζηαντωνίου Φ., «Το μετόχι του Αγίου Αντωνίου στο Παλαιόκαστρο Σητείας», Ελιά και λάδι, Δ΄ τριήμερο εργασίας, Καλαμάτα 7-9 Μαΐου 1993, Αθήνα, ΠΤΙ-ΕΤΒΑ, 1996, 293-302

Στα πλαίσια της παραχώρησης στην Αγγλική Αρχαιολογική Ανασκαφή του μετοχίου του Αγίου Αντωνίου στο Παλαιόκαστρο της Σητείας από την μονή Τοπλού, παρουσιάζεται η μελέτη επαναχρησιμοποίησης του κτιρίου του ελαιοτριβείου του μετοχίου και αναλύονται οι τέσσερις κατασκευαστικές φάσεις του (αρχές 18ου αι., μέσα 18ου αι., 1843 και τέλη 19ου αι.), στις οποίες γίνονται παρατηρήσεις.

Ersin Gulsoy, «Olive oil production in the Eyalet of Crete (1650-1670)», Ελαιοσοδεία, Μελέτες για το πολιτισμό της ελιάς, Παράρτημα της επετηρίδας του κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, τομ. 29-30 (1999-2003), Αθήνα 2004, 195-205

Χρησιμοποιώντας οθωμανικά κατάστιχα απογραφών και φόρων των ετών 1650 και 1670, η συγγραφέας παραθέτει πίνακες με την παραγωγή λαδιού στα τέσσερα διαμερίσματα (sanjak) του νησιού. Μέσα απ’ αυτούς καταλήγει στο συμπέρασμα ότι κατά την Οθωμανική περίοδο το κρασί αντικαταστήθηκε από το λάδι ως κύριο εξαγώγιμο προϊόν, κυρίως προς την Κωνσταντινούπολη, ενώ η παραγωγή του αυξήθηκε αρκετά με το πέρασμα των χρόνων, αφού η ίδια η οθωμανική κυβέρνηση ενθάρρυνε την παραγωγή του σε σχέση με το κρασί.