Δημοτικό ελαιοτριβείο μετοχίου Αγίας Κυριακής Βαρυπέτρου
(ύστερος 16ος αι.)

Το κάποτε ανεξάρτητο μοναστήρι της Αγίας Κυριακής στα Περιβόλια Βαρυπέτρου Δήμου Θερίσου από το έτος 1637 ανήκει στη Μονή Χρυσοπηγής Χανίων. Αποτελεί ένα από τα πέντε μετόχια της μονής που διαθέτουν ελαιοτριβείο. Το κτίριο του ελαιοτριβείου βρίσκεται στη δυτική πτέρυγα του μετοχίου, σε μικρή απόσταση από το μονόχωρο ναΐσκο της Αγίας Κυριακής.

Πρόκειται για ένα μεγάλο επιπεδόστεγο κτίριο που έχει χρονολογηθεί, με βάση τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του, τον ύστερο 16ο αι. Ένα μεγάλο τοξωτό θύρωμα, η κύρια είσοδός του, βρίσκεται στη δυτική πλευρά του, ενώ άλλα δύο, ανάλογα αλλά μικρότερα, θυρώματα στη νότια πλευρά επιτρέπουν την επικοινωνία με τους άλλους χώρους του μετοχίου. Το εσωτερικό του χωρίζεται με τρεις διπλές ημικυκλικές τοξοστοιχίες σε τρεις χώρους. Στο νότιο χώρο βρίσκεται ο ελαιόμυλος του νεότερου τύπου (ύστερος 19ος–πρώιμος 20ός αι.) με περισσότερες από μία μυλόπετρες πάνω σε κτιστή βάση. Δεν γνωρίζουμε αν ο ελαιόμυλος είχε τρεις ή τέσσερις μυλόπετρες, αφού σήμερα σώζεται μόνο μία. Στον κεντρικό χώρο βρισκόταν έως και τα μέσα της δεκαετίας του 1990 άλλος ένας ελαιόμυλος παλαιού τύπου με μία μονή μυλόπετρα πάνω σε μία ανάλογη, μονολιθική, κυκλικής διατομής, βάση. Και οι δύο αυτοί ελαιόμυλοι κινούνταν με ζωική δύναμη.

Το έτος 1992 το ελαιοτριβείο αποκαταστάθηκε στα πλαίσια αναστήλωσης του μετοχίου προκειμένου να λειτουργήσει εκ νέου ως τράπεζα των μοναχών, που μεταφέρθηκαν εδώ από τη Μονή Χρυσοπηγής. Τότε ανακατασκευάστηκε το ξυλόστεγο δώμα του, στερεώθηκαν και αποκαταστάθηκαν τα τόξα του και κατασκευάστηκε δάπεδο από ακανόνιστες πλάκες. Παρά την αλλαγή χρήσης του από ελαιοτριβείο σε τράπεζα, η αρχική δομή του κτιρίου δεν αλλοιώθηκε.