Ελαιοτριβείο Μονής Χρυσοπηγής Χανίων (18ος αι.)

Η Μονή της Παναγίας της Χρυσοπηγής, που βρίσκεται 3 χλμ. περίπου νότια της πόλης των Χανίων, στην περιοχή του οικισμού Μουρνιές, αποτελεί σήμερα ένα από τα πιο ακμαία μοναστήρια της Κρήτης. Το ελαιοτριβείο βρίσκεται στο ανατολικό τμήμα της, εκεί όπου βρίσκονταν αρχικά οι στάβλοι και οι αποθηκευτικοί χώροι της μονής.

Πρόκειται για ένα πολύχωρο επιπεδόστεγο κτίσμα του οποίου τη συνολική μορφή και έκταση δεν γνωρίζουμε επακριβώς. Αιτία γι’ αυτό ήταν η ερήμωση και εγκατάλειψη της μονής για πολλές δεκαετίες, που είχε ως αποτέλεσμα την ερείπωση των κτιρίων της. Σήμερα, ο χώρος του ελαιοτριβείου, μετά και τις γενόμενες αναστηλωτικές εργασίες στις αρχές της δεκαετίας του 1990, χρησιμοποιείται –όπως και στο μετόχι της Μονής στην Αγία Κυριακή Βαρυπέτρου– ως τράπεζα. Στο αρχικό κτίσμα του ελαιοτριβείου ανήκουν μόνο οι τρεις τοξοστοιχίες, με ένα ζεύγος ημικυκλικών τόξων η κάθε μία, που στηρίζονται σε χαμηλούς ορθογώνιους πεσσούς και διαιρούν το χώρο σε τρία τμήματα. Ο αριθμός των τόξων, καθώς και η μορφή τους, οδηγούν σε μια όψιμη χρονολόγηση στον 18ο αι., εποχή στην οποία ανήκουν και άλλα, ανάλογης μορφής ελαιοτριβεία, όπως στο Καρύδι Χανίων του 1763 και το μεγάλο, όμορου στον πύργο, ελαιοτριβείο του Μαρουλά Ρεθύμνου.

Στο εσωτερικό, μοναδικό ίχνος δηλωτικό για τη χρήση του είναι μια μεγάλη μυλόπετρα, που λειτουργούσε μάλλον ως βάση (κατωμύλι) του ελαιόμυλου. Στον ανατολικό τοίχο το νεώτερο τζάκι αντικατέστησε ένα παλαιότερο απλής μορφής, το οποίο ήταν απαραίτητο σε ένα ελαιοτριβείο για τη θέρμανση του νερού.