Το δημόσιο ελαιοτριβείο στο Γαβαλοχώρι Χανίων
(17ος αι.)

Ο ελαιόμυλος με τις τέσσερις  μυλόπετρες	Το μεταλλικό πιεστήριο

Το ελαιοτριβείο, που απαλλοτριώθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού, βρίσκεται στο κεντρικό τμήμα του οικισμού. Ανήκει στον τύπο του θολοσκέπαστου μονόχωρου κτίσματος. Οι ημικυκλικής διατομής θόλοι του χωρίζονται στο μέσο από ένα ζεύγος χαμηλωμένων τόξων από λαξευτή λιθοδομή, που στηρίζονται σε φαρδύ ορθογώνιο πεσσό.

Ο ανατολικός θόλος, που αποτελεί και τον κύριο εργαστηριακό χώρο, έχει μια τοξωτή είσοδο στο βόρειο τοίχο του, ενώ μια άλλη στον ανατολικό τοίχο, που επικοινωνούσε με τους παράπλευρους χώρους, ξένης ιδιοκτησίας σήμερα, είναι κτισμένη. Στον ίδιο χώρο σώζονται και οι δύο ελαιόμυλοι. Ο ένας ανήκει στον τύπο με την μία μυλόπετρα, που περιστρέφεται πάνω σε μία μονολιθική, κυκλικής διατομής, βάση και ανήκει στην αρχική φάση του κτιρίου, δηλαδή τον 17ο αι. Ο δεύτερος ελαιόμυλος ανήκει στον νεώτερο τύπο του ύστερου 19ου–αρχές 20ού αι. με τέσσερις ανισομεγέθεις μυλόπετρες πάνω σε κτιστή βάση. Ο τύπος αυτός αντικατέστησε τον παλαιότερο, ο οποίος και έπεσε σε αχρηστία με μεγάλη ευκολία, αφού παρήγαγε σχεδόν διπλάσια ποσότητα λαδιού από τον προηγούμενο (περίπου 25 κιλά λάδι την ώρα). Πάνω απ’ αυτόν σώζεται το μικρό ξύλινο πατάρι, που βρισκόταν η κοφινίδα μέσα στην οποία ρίχνονταν οι προς άλεση ελιές. Η πρόσβαση στο πατάρι γινόταν με μικρή ξύλινη σκάλα, η οποία και σώζεται. Τόσο ο ελαιόμυλος με τη μία μυλόπετρα, όσο και ο άλλος με τις τέσσερις, κινούνταν με ζωική δύναμη, ενώ συνήθως χρειάζονταν δύο με τρία τουλάχιστον άτομα για τη λειτουργία τους. Ένα για να περπατάει γύρω-γύρω με το ζώο και δύο που έριχναν τις ελιές από το πατάρι στον ελαιόμυλο. Στον ανατολικό τοίχο βρίσκεται και το τζάκι, μια υψηλή κόγχη κατασκευασμένη στο πάχος του τοίχου, που ήταν απαραίτητο για την θέρμανση του νερού.
 
Στο δυτικό θόλο, και σε επαφή με το βόρειο τοίχο, σώζεται το μεταλλικό πιεστήριο του νεώτερου τύπου, ίδιας εποχής με το νεώτερο ελαιόμυλο, με τη μονολιθική γούρνα περισυλλογής του λαδιού. Σε μικρή απόσταση υψώνεται ο μποτζεργάτης, απαραίτητο εξάρτημα για τη λειτουργία του πιεστηρίου. Το ελαιοτριβείο μετά την αγορά του από το ΥΠΠΟ αποκαταστάθηκε μερικώς τη δεκαετία του 1990 από την 13η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.